مثل لوبیاپلو برای حاج آقا

مستند «دستور آشپزی»(محمد شیروانی) درواقع برخلاف آنچه در معرفی‌اش شنیده و خوانده بودم دربارهء آشپزی نیست , دربارهء زن ِ ایرانی ست و اینکه چطور با این واقعیت که قرار است بخش مهمی از عمرش را در آشپزخانه و به آشپزی بگذراند کنار می‌آید. شیروانی می‌گفت جرقهء شکل گرفتن ایدهء فیلم همین بوده ؛ بعنوان یک مرد با موضوع بیگانه بودم و می‌خواستم بدانم زن‌ها چه احساسی دارند و غذایی که سه وعده در روز می‌خوریم چگونه پخته می‌شود. طی ساختن فیلم به آشپزی علاقمند شدم و آگاهی پیدا کردم. دستور آشپزی شخصی‌ترین فیلم من است.

فیلم چند ساعت از یک روز ِچند زن خانه‌دار و مراحل پخت غذا را پی می‌گیرد: همسر ِ کارگردان , خواهر کارگردان , مادر و خاله‌اش , مادرزن‌اش , مادر ِ دوستش که پیرزنی ست حدودن صد ساله , و زن دیگری از اقوام. همانطور که روبرت صافاریان هم اشاره کرد تقریبن تا نیمه‌های فیلم با جهت‌گیری خاصی از سوی فیلمساز روبرو نیستیم , زن‌ها در کادر ثابت و بسته‌ای که از فضای آشپزخانه گرفته شده رو به دوربین شیوهء پخت را توضیح می‌دهند - منهای پیرزن که در میزانسی غم انگیز در اتاقی خالی و بسیار کهنه به زحمت راه می‌رود , گوشه‌ای می‌نشیند و حرف می‌زند , و می‌گوید الان دیگر بلد نیستم هیچی بپزم! - و کم‌کم که فیلم جلو می‌رود فضای فرهنگی زندگی‌های‌شان و نارضایتی از شرایط محدودکننده‌ای که در آن گرفتارند به شیوه‌ای ظریف و غیرمستقیم القا می‌شود. فیلم به شیوه‌ای بازیگوشانه , پرکشش و و با صحنه‌های چیده شده و دراماتیک و دخالت‌های کارگردان - مثلن جایی که ریسهء سوسیس را سر سفرهء افطار می‌آورند- که شخصن ترجیح می‌دهم آن را به جای مستند مستند-داستانی بنامم , و طنزی شیرین و رندانه با اسنفاده از عناصری محدود احساسات ِ معمولن ناپیدای زن‌ها و مردها را در روابط خانوادگی -بخصوص در فرهنگ پرده‌پوش ِ ما- به سطح می‌آورد. مثلن خواهر کارگردان که آشکار است به زحمت و با اندکی ناشیگری و خیلی دیر بالاخره غذا را آماده می‌کند و در تک تک رفتار و سکنات‌اش بی‌میلی و نارضایتی از این شیوه زندگی پیداست بدون اینکه نیاز به ابراز مستقیم باشد. فیلم با زبانی شفاف و گزنده درد ِظلمی را که بر زنان سنتی رفته و می‌رود و گریزی از آن نبوده و آن‌طور که می‌گویند «عادت کرده‌ایم» , و برزخی را که زن مدرن در آن سرگردان است نقد می‌کند. از مادرزن که شخصیتی قوی و فعال است و اعتراف می‌کند اگر حتی یک روز آشپزی نکند طلاقش می‌دهند - شیروانی در جلسهء گفتگو پرسید او علیرغم اینهمه انرژی و اتکا بنفس و ادعا آیا یک قربانی نیست؟- تا همسر که از کنسرو استفاده می‌کند و می‌گوید از لحظه‌ای که بعد از غذا مردها لم می‌دهند و زنها تا کمر خم می‌شوند ظرفها را از جلویشان جمع کنند متنفر است تا آن پیرزن چروکیده که در حصارهای باورهای مردسالار و مرداندیش می‌پوسد...چه دردناک بود تماشای این زن‌ها که با روسری و چادر دست و پاگیر در آن فضای کوچک و خسته‌کننده و تکراری کار می‌کردند... سوی دیگر ماجرا مردهایی هستند که ادامهء سنت‌های خویش‌اند بدون اینکه ذره‌ای دربارهء درستی آن فکر کرده باشند چه پسربچه‌هایی که با همان بی‌اعتنایی ِ پدری که نمی‌داند و برایش مهم هم نیست تهیهء آنچه خورده چند ساعت وقت و انرژی برده رفتار می‌کنند چه مردی که فکر می‌کند چون یک طبقه خانه را به اسم همسرش کرده حق او را ادا کرده و دیگر بی‌حساب‌اند , و چه رفقای کارگردان که می‌گویند: ما مجبوریم مثل نیاکان‌مان رفتار کنیم! و جالب اینجاست که همهء این مردها جلوی دوربین بطور غریزی احساس می‌کنند باید از حقوق خانمها دفاع کنند و حرف‌هایی ریاکارانه بزنند برخلاف عقاید قلبی‌شان! حتی حاج‌آقایی که زنی جوان‌تر از خودش گرفته و به لحاظ فرهنگی عقب‌مانده‌تر از بقیه می‌نماید. به‌این‌ترتیب جمله‌های قبل از تیتراژ پایانی با این مضمون که«همسرم جدا شد و خواهرم نیز در تدارک جدایی ست» معنا و اهمیتی دیگر می‌یابد.
«دستور آشپزی» که سال گذشته در بخش مستند جشنواره برلین نمایش داده شد , علاوه بر اینکه از بازی‌های فرمال خالی نیست نوعی از مستند است که لحظه به لحظه حضور و مشارکت فیلمساز را در آن می‌توان دید. شیروانی همراه مردهای خانه سر سفره می‌نشیند و خودش بعنوان فیلمساز به بخشی از سوژه , بخشی از فیلم ِ در حال ساخت بدل می‌شود و فاصلهء بین اثر و هنرمند را می‌شکند و به فیلم طروات می‌بخشد. جسارت او در نمایش ِ بی‌پردهء روابط و نزدیکترین افراد خانوادهء خودش در فرهنگ ما واقعن بی‌نظیر است.(برای نمونهء غیر اینجایی ِ آن می‌توان به راس‌مک‌ال‌وی اشاره کرد). شخصن خیلی دوست دارم بدانم این آدمها چطور تا این حد به او اعتماد کرده‌اند و چنین صمیمی و راحت جلوی دوربین ظاهر شده‌اند یا بعبارت دیگر شیروانی چگونه توانسته چنین بازی خوبی از آنها بگیرد؟
متأسفانه مستندهای دیگر شیروانی را ندیده‌ام اما با همین فیلم فیلمسازی بسیار جسور , باهوش و خودبیانگر می‌نماید و مشتاقانه در انتظار تماشای مجموعه آثارش هستم.
پ.ن: نمی‌دانم شیروانی کتاب «مثل آب برای شکلات» را خوانده یا فیلمش را دیده یا نه , اما روح کلی و مسیر دراماتیک فیلم کاملن به آن کتاب شبیه است. آن رمان که در پسزمینهء فرهنگ سنتی و بومی آمریکای لاتین می‌گذرد هم با دستورهای تهیه غذا به مثابه تمثیل آغاز می‌شود و غذا را با خون و عشق و رنج و دردهای تاریخی زنان درهم می‌تند.
پ.ن: فیلم را در فرهنگسرای ارسباران دیدم. روبرت صافاریان و پیروز کلانتری در جلسه نقد و بررسی شیروانی را همراهی کردند. خلاصه‌ای از گفتگوهای آن جلسه را می‌توانید اینجا بخوانید
پ.ن: صحنه‌ای توی فیلم هست که مادرزن دارد کوفته تبریزی درست می‌کند و در همان حال با لهجه غلیظ ترکی حرف می‌زند. مایهء کوفته را خمیر می‌کند و برای اینکه خودش را بگیرد چند بار محکم داخل کاسه می‌کوبدش و می‌گوید: حالا کتکش می‌زنیم , بهش میگیم اگه بچه بدی باشی کتکت می‌خوری... می‌خواهم بگویم شاید هیچ تمهید دراماتیک دیگری نمی‌توانست تا این حد وضعیت زندگی و شیوه‌ای که این زن بچه‌هایش را تربیت کرده نشان بدهد....

(+)